İnanç Açıklamaları Nedir, Ne Zaman, Nerede, Kimler Tarafından ve Neden Yazıldılar?

Yazar: Çağdaş Coşkun

İnanç açıklamaları, Hristiyanlar için Kutsal Kitap’tan sonraki en önemli tarihsel ve doktrinsel metinlerdir. İnanç açıklamalarının en büyük ortak noktası yazıldıkları dönemlerdeki sapkın öğretişlere karşı Kutsal Kitapsal Hristiyanlığı savunuyor olmalarıdır. Her inanç açıklaması sapkın öğretişlere karşı yıllarca verilen mücadele sonrası kazanılan deneyimler ve Kutsal Kitap’a dayanan doktrinler üzerine inşa edilmiştir; bu yüzden inanç açıklamaları Hristiyanlar için adeta “görmüş geçirmiş” ve tüm denenmelere karşı imana tutunmayı başarmış bir Hristiyanın tanıklığını dinlemek veya okumak gibidir. Her Hristiyanın mutlaka öğrenmesi, kendi ailesine öğretmesi ve kilisesinde de öğretmesi gereken metinlerdir. İnanç açıklamalarını önemli kılan diğer başlıca nedenler ise şunlardır: Sapkın öğretişlerin farkına varmamızı sağlar; sapkın öğretişlerle nasıl mücadele etmemiz gerektiğini bizlere gösterir; günümüzdeki sapkın öğretişlerin nerelerden beslendiğini anlamamıza yardımcı olur; ve Kutsal Kitapsal doktrinlerin ruhsal yaşamlarımız için ne kadar merkezi olduğunu anlamamıza yardım eder. Görüldüğü üzere, inanç açıklamalarının merkezinde iman savunması (apologetic) bulunmaktadır.

İnanç açıklamasının tanımına bakmadan önce, kısaca İman Kuralı’nın (Rule of Faith, regula fidei) ne olduğunu bakmakta fayda var. İman Kuralı, inanç açıklamalarının yazılmaya başladığı dönemlerden önce, gnostik öğretişlere karşı doğru öğretişi korumak için yazılmış, günümüzdeki inanç açıklamaları formatına henüz dönüştürülmemiş, Kutsal Kitap öğretişine dayalı Kutsal Kitap doktrinini korumak için yazılmış bir iman beyanıdır. İznik Konseyi dönemi öncesinde Hristiyanlar vaftiz törenlerinde İman Kuralı’nı kullanırlardı, böylece kendilerini her tarafa yayılmış olan sapkın öğretilerden korumaya çalışırlardı. İman Kuralı her ne kadar İsa Mesih’in göğe alınışından itibaren Hristiyanlar tarafından sözlü olarak kullanılmaya başlanmış olsa da, bu doktirine ilk olarak aslen İzmirli olan Grek rahip Irenaeus’un (MS 130-202) yazılarında karşılaşmaktayız:

“Kilise, yerin ve göğün yaratanı, ve denizi ve içindeki her şeyi yaratan, her şeye kadir olan Baba Tanrı’ya inanır; ve tek İsa Mesih’e, bizim kurtuluşumuz için beden almış Tanrı Oğlu’na; ve Kutsal Ruh’a, Tanrı’nın ilahi takdirini peygamberler aracılığıyla ilan eden, ve gelişini, ve bir bakireden doğuşunu, ve acı çekişini, ve ölümden dirilişini, ve efendimiz olan sevgili Mesih İsa’nın bedeninin göğe yükseleşini, ve O’nun göklerden Baba’nın görkemi içerisinden ‘tüm her şeyi birleştireceği’ beyanını, ve tüm insanoğlunun yeni bedenleriyle dirileceğini, böylece görünmez Baba’nın istediği doğrultusunda Mesih İsa’ya, efendimize, ve Tanrımıza ve Kurtarıcımıza ve Kralımıza, ‘gökteki ve yerdeki ve yerin altında her diz çöksün, ve her dil ikrar etsin’…”

Sapkın Öğretilere Karşı, Irenaues

İnanç açıklaması tanımına gelirsek, Philip Schaff göre “inanç açıklaması ya da İman Kuralı (Rule of Faith, Κανών τῆς πίστεως veya τῆς ἀληθείας, regula fidei, regula Veritatis) halkın kullanımı için yazılmış açıklamalar, ya da otoriteyle yazılmış bazı inanç maddelerinden oluşan ve yazan kişiler tarafından kurtuluş için veya en azından Hristiyan Kilisenin esenliği/iyiliği için gerekli olunduğuna inanılan kelimeler bütünüdür.” İman Kuralı, inanç açıklaması ile eş anlamda kullanılmaktadır.

İnanç açıklamları gelişigüzel bir şekilde, rastgele kimseler tarafından yazılmış dökümanlar değildir. Bu dökümanları yazan kişiler hem Tanrı hem de insanlar tarafında yetkilendirilmiş kişilerdir. Bunun ilk örneğini Elçilerin İşleri 15. bölümde görmekteyiz. Elçilerle kilise ihtiyarları Yahudilerin Grek imanlılara uyguladığı sünnet baskısını tartışmak için Yeruşalim’de bir araya geldiler, bu toplantı tarihe Yeruşalim Konsili olarak geçti.  Konsil sonunda doğru öğretişin ne olduğu bir mektup ile tüm kiliselere gönderilmiştir. Bu modelin, yani sapkın bir öğretişten dolayı Tanrı tarafından kiliselerde yetkilendirilmiş kişilerin bir araya gelip, toplantıları sonrasında bir deklerasyon (inanç açıklaması) yayınlayarak doğru öğretişini savunmaları ve sapkın öğretişi kınamaları gelecekteki konsiller için de örnek teşkil ettiğini görüyoruz.

Kısaca şimdi tarihteki önemli konsil ve inanç açıklamalarına bakalım. Unutmamak lazımki aşağıda bahsedilecek her bir konsil ya da inanç açıklaması çok daha fazla okumayı ve üzerinde düşünmeyi haketmektedir. Bu konsil ve inanç açıklamalarını iki ana başlık altında sizlerle paylaşacağım: İlki ekümenik inanç açıklamarı ve ikincisi ise Reformasyon döneminde yazılmış inanç açıklamalarıdır:

Ekümenik İnanç Açıklamaları:

1054’teki Batı ve Doğu Roma’nın Büyük Bölünüşü’nden önce her iki kilisenin kabul ettiği inanç açıklamalarıdır. Günümüzdeki Protestanların da kullanmaya devam ettiği inanç açıklamaları şunlardır:

1. Elçilerin İnanç Açıklaması:Elçilere ait olduğu inanılan inanç açıklaması. Aslında vaftiz sırasında Hristiyanların ikrar ettiği bir iman beyanıdır. Tüm Hristiyanlar tarafından sözlü gelenek sayesinde yaşatılmıştır. Temeli Kutsal Kitap’daki iman ikrarlarına dayanmaktadır. Marcionism ve Montanism gibi sapkın gnostic öğretişlere karşı Kutsal Kitap öğretisini korumak ve sapkın Hristiyanları tespit ederek kiliselerden atmak için oluşturulmuştur
2. İznik İnanç Açıklaması:Roma İmparatour Constantine tarafından 325 yılında İznik’te yapılması emredilmiş konsilde, Arius’un öğretişlerini tartışmak üzere 320 rahib bir araya gelmiştir. Konsil sonunda, İznik İnanç Açıklaması olarak günümüze ulaşan metin, Arius ve Ariusçu bir rahip dışında 318 rahibin oyuyla kabul edilmiş ve Arius’un öğretileri sapkın öğreti olarak ilan edilmiştir.
3. Athanasius İnanç Açıklaması:“Doğru öğretinin şampiyonu” olarak adlandıran Athanasius (296-373), beş kez sürügüne gönderilmiş ve on yedi yılını sürgünde yaşamış olmasına rağmen, doğru öğretiyi savunmaktan bir adım dahi geri adım atmamış erken dönem kilise kahramanlardından biridir. Onun imandaki bu sağlam duruşu birçoklarına teşvik olmuş ve sapkın öğretinin yayılmasına karşı Hristiyanların elindeki en büyük silahlardan biri olmuştur. Athanasius yazdığı inanç açıklamasında, Mesih’in yüzdeyüz insan ve yüzdeyüz Tanrı olduğunu Kutsal Kitap’a dayanarak sauvunur ve bir kez daha sapkın öğretilere karşı doğru öğretiyi savunan bir metne imza atar.
4. İznik-Konstantinopolis İnanç Açıklaması: Roma İmparatoru Theodosius I tarafından 381 yılında günümüz İstanbul’unda İsa Mesih’in tanrısallığı tartışmaları üzerine toplanılması istenilmiş bir konsildir. Bu tartışmaların temelinde yine Arius’un sapkın öğretişleri bulunmaktaydı fakat aynı zamanda kilise, Sabellianism sapkın öğretişi ile de mücadele etmekteydi. Konsil, İznik İnanç Açıklamasını bir kez daha doğrular ve sapkın öğretişlere İznik İnanç Açıklamasına yalnızca iki cümle daha ekler; gnostik öğretilere karşı bir kez daha Kutsal Kitap öğretilerini savunur.
5. Kalkedon İnanç Açıklaması:451 yılında 400 rahib İstanbul’da İsa Mesih’in iki doğasını, Tanrısallığını ve insanlığını, tartışmak üzere bir araya gelmiştir. Bir kez daha Arius’un sapkın öğretilerin yanı sıra İsa’nın Tanrısallığını reddeden Nestroius’unsapkın öğretileri konsil sonunda yazılan Kalkedon İnanç Açıklaması’nda sapkın olarak ilan edilmiştir.

Reformasyon Dönemi İnanç Açıklamaları:

Reformasyon döneminde birçok inanç açıklaması yazılmış olsa da, ön plana çıkan inanç açıklamaları ve eşdeğer önemdeki metinler şunlardır:

1. Belçika İnanç Açıklaması:1561 yılında Guido de Bres tarafından Flaman (günümüz Belçikası) ve Hollanda’da bulunan kiliseler için yazılmış, ana amacının Reformcuların sapkın ve isyankar Anabaptist’lerden hem öğretiş olarak hem de yaşam biçimi olarak farklı olduğunu göstermek olan inanç açıklamasıdır.
2. Heidelberg Kateşizmi: 1563 yılında Alman Prense Frederick III tarafından gençleri yetiştirmek, rahip ve öğretmenlerin doğru yönlendirebilmek amacıyla yazılması istenmiş bir kateşizmdir (soru cevap yöntemiyle inancın temellerini öğreten metin).
3. Dordt Kanonları: Dordt Sinod’u 1618-1619 yıllarında Hollanda’nın Dordrecht şehrinde sekiz ülkeden gelen rahiplerin, ihtiyarların, devlet temsicilerinin Jacobus Arminius’un 1610 yılında yayınladığı Beş Remonstarants (yakınma, sitem) üzerine toplanmış, uzun süren tartışmalar sonrasında tam bir fikir birliğiyle Dordt Kanonları yazılmış ve Arminius’un öğretileri ve öğretişleri sapkın ilan edilmiştir.
4. Westminster İnanç Açıklaması: Arminius’un ve Roma Katolik kilisesinin sapkın öğreti ve geleneklerine karşı Kutsal Kitapsal öğretiyi savunmak üzere İngiltere Uzun Parlamentosu tarafında 1643 toplanılması istenmiş Westminster Teologlar Toplantısı, 1653 yılına kadar sürmüştür. Bu toplantı sonucunda Westminster İnanç Açıklaması, Westminster uzun ve kısa kateşizm, Kilise Yönetim Şekli ve Kilise İbadet Rehberi dökümanları yazılmıştır.